Gốm sứ Bát Tràng cổ được thế hiện rõ nét qua các dòng men gốm

Gốm sứ Bát Tràng cổ được tạo ra từ rất nhiều các loại men khác nhau với rất nhiều kiểu dáng hoa văn cổ đẹp mắt. Chúng ta hãy cùng đi vào tìm hiểu các dong men cổ tạo lên sản phẩm gốm sứ Bát Tràng nhé.

5 dòng men tạo nên gốm sứ Bát Tràng cổ

Đặc điểm các dòng men tạo lên gốm sứ Bát Tràng cổ

Gốm sứ Bát Tràng cổ có 5 dòng men chính tạo nên các sản phẩm khác nhau và mỗi dòng men lại xuất hiện qua nhiều thời kì khác nhau. Đầu tiên là dòng men lam truyền thống với các đồ gốm có sắc xanh chì đến đen sẫm. Tiếp theo là men nâu với những cải tiến về màu men từ kỹ thuật men lam mang phong cách truyền thống. Thứ 3 là men trắng ngà xuất hiện vào thế kỉ 17 đến thế kỉ 19, vào thời gian này rất nhiều đồ gốm cổ được sử dụng qua loại men này. Dòng men này có màu ngả sang vàng và là một loại dòng men bóng rất thích hợp trang trí các đồ gốm cổ họa tiết nổi. Thứ 4 là dòng men ngọc được tạo ra từ men trắng ngà và men nâu tạo ra một dòng Tam thái rất riêng của gốm sứ Bát Tràng cổ ở thế kỉ 16 đến thế kỉ 17. Cuối cùng là dòng men rạn chỉ xuất hiện trong các sản phẩm gốm sứ Bát Tràng cổ vào cuối thế kỉ 16 và liên tục phát triển cho tới nay. 

Men lam

Đây là loại men được phát hiện và sử dụng sớm nhất cho các dòng gốm sứ Bát Tràng cổ từ thế kỉ thứ 14. Men lam là men gốm được cộng thêm với gốc màu là ô xít cô ban. Người thợ bát Tràng sẽ sử udngj men lam đồng thời kết hợp với bút lông để làm công cụ vẽ họa tiết hoa văn trên các dòng gốm Bát Tràng cổ thời đó. Men lam không để trần như men nâu mà bao giờ cũng được phủ lớp men màu trắng bóng, có độ thủy tinh hóa cao sau khi nung. Men lam có sắc độ từ xanh chì đến xanh sẫm. Loại men này cũng được sử dụng trong các dòng gốm sứ Chu Đậu Hải Dương, gốm hoa lam Bát Tràng ngay ban đầu đã có những kiểu dáng nét vẽ hoa văn họa tiết trang trí rât riêng trong dòng gốm Bát Tràng cổ này. Những bát, âu, lọ, chân đèn gốm hoa lam của gốm sứ Bát Tràng cổ vào thế kỉ 14 đến 15 có nét chung dễ nhận ra là lối vẽ phóng bút, dù là vẽ phong cảnh , hoa dây lá hay vẽ rồng.

Đến thế kỷ 16 các dòng gốm sứ Bát Tràng cổ sử dụng dòng men hoa lam có sắc xanh đen. Men lam dùng để vẽ mây kết hợp với trang trí hình rồng nổi để mộc, vẽ cánh sen, các băng đường diềm của các cặp chân đèn. Ngoài ra men lam còn dùng vào vẽ các hình trang trí nổirồng, hoa dây và cánh sen của chân đèn và lưu hương trong gốm sứ Bát Tràng cổ.

Vào thế kỉ 17, các dòng men lam lại kém phát triển trong sản xuất các sản phẩm gốm sứ Bát Tràng cổ. Trên một số các chân đèn, lư hương, hũ, tượng gốm Bát Tràng hiện còn, lớp men vẽ trang trí màu nâu ở chỗ men phủ màu trắng ngà rạn bị bong tróc, chỗ còn men phủ, màu nâu có sắc xanh chỉ, đặc biệt là chân đèn và lư hương, các hình vẽ men lam kém chau chuốt và tình trạng khá phổ biến men lam chảy nhòe, không nhận được các họa tiết. Trong khi đó khắc chạm nổi, để mộc rất tỉ mỉ, đạt tới đỉnh cao.

Cuối thế kỉ 18, các dòng men lam được khôi phục trở lại trên các đồ gốm Bát Tràng cổ với các họa tiết nổi được trang trí với vẽ men lam nhưu chân đèn, bên canh đó đây cũng là thời kỳ đỉnh cao của men rạn.

Đến thể kỷ 19, dòng men lam lại được sử dụng để vẽ trang trí trên nhiều sản phẩm gốm Bát Tràng cổ như lư, chóe, bình, lọ, bát hương, nậm rượu, được phủ men rạn trắng ngà hoặc đỉnh gốm, bình gốm cổ với nhiều men màu. Nhìn chung vào thời kỳ này, dòng men lam gốm Bát Tràng cổ thể hiện đặc trưng là có sắc trầm. Các họa tiết cảnh vẽ trên các dòng gốm Bát Tràng cổ ở thời kỳ này đó là cảnh sơn thủy hữu tình, nhà cửa, lâu đài, nhận vật rất phóng khoáng và thành công. Men lam có sắc tươi dùng tô vẽ trang trí nồi trên đỉnh có thể là một trong số những tiêu bản gốm hoa lam đẹp mắt nhất của gốm sứ Bát Tràng cổ ở cuối thế kỷ 19.

Các đồ gốm sứ Bát Tràng cổ vào thế kỷ 19 chịu ảnh hưởng bởi kiểu dáng và cảnh vẽ, cạnh tranh trực tiếp với các đồ gốm sứ Trung Quốc. Vào thời kì này rất nhiều đô gốm cổ Bát Tràng sử dụng nhiều màu men trên một sản phẩm. Ví dụ như đề tài Bát tiên quá hải người thợ Bát Tràng dùng màu men nâu và men lam tô lên các hình trang trí rồi sau đó phủ men trắng rạn. Men lam cùng với men trắng vẽ các đề tài mã liễu, tiêu tượng, tùng lộc như trên gốm men nâu, men lam vẽ cành liễu, khóm lam, bụi cỏ trong bức tranh nổi của Tô Vũ chăn dê, men nâu cùng với men lam sắc sẫm và nhạt tạo nên chiếc đỉnh gốm men nhiều màu đồ sộ. Đó cũng là bằng chứng sinh động về bàn tay khéo của nhiều đời thợ gốm Bát Tràng được thừa kế và không ngừng phát triển.

Men nâu

Cùng với men lam, dòng men nâu là một trong các dòng men được sử dụng đầu tiên cho các dòng gốm Bát Tràng cổ, sắc độ màu của men phụ thuộc vào xương gốm. Trong các đồ gốm có liên đại từ thế kỉ 14 đến thế kỉ 15, men nâu được dùng để trang trí kết hợp với men nền trắng ngà được thể hiện trong các dòng gốm cổ như chân đèn, thạp, âu, đĩa… Men nâu có sắc độ đỏ nâu hay còn gọi là màu bã trầu, men này không bóng, trên bề mặt thường có vết sần. Men nâu còn được dùng phủ toàn bộ rồi cạo bỏ phần men tạo ra các loại văn hóa rất độc lạ, người ta còn gọi là kỹ thuật khắc chìm, cạo nổi ngày nay. Vào cuổi thể kỉ 14, gốm Bát Tràng cổ đã biết hạn chế sự ảnh hưởng màu men nâu do mộc bằng cách vẽ men nâu trên lớp men trắng ngà để chuyển từ nâu đỏ sang vàng nâu.

Trong các dòng gốm Bát Tràng cổ vào thế kỉ 16 17, men nâu được dùng xen lẫn với men ngọc, men ngà tạo ra các sắc độ khác nhau. Men nâu giữ vịt rí làm màu cho các đương kẻ chỉ, di băng, tô lên hoa sen hoặc các hình rồng đối với lư hương chữ nhật men nâu tô lên phần chân đế.

Các đồ gốm Bát Tràng cổ vào thế kỉ 18 tiếp tục sử dụng men naai nhiều hơn theo cách truyền thống, ngoài ra còn có một số các nghệ nhân tìm tòi sáng tạo thêm nhiều loại men màu đặc trưng, đặc biệt trên cặp tượng hổ chế tạo có niên đại khoảng 1740, men nâu dưới lớp men rạn tạo nên bộ da hổ có màu sắc đa dạng hơn.

Cuối thế kỉ 19, màu nâu vẫn được dùng trang trí trong các dòng gốm Bát Tràng cổ với họa tiết men trắng và xanh. Những bình, lọ men rạn ngà thế hiện các đề tài như Ngư ông đắc lợi, tùng hạc, bát tiên… men nâu dùng để làm tô vẽ lên thân cây tùng, cây liễu hoặc điểm thêm vào tà áo của bát tiên. Thế kỉ 19 cũng là thời kì đánh mốc men nâu chuyển sáng loại men bóng hay còn gọi là men da lươn cho đến ngày nay.

Men trắng (ngà)

Về bản chất đây là loại men trắng và có loại lại ngả sang màu vàng ngà, bóng khi nung đạt nhiệt độ cao nhưng cũng nhiều trường hợp lại trắng xám, sữa, đục. Cùng với kiểu dáng và trang trí, men trắng ngà cũng tạo nên một nét riêng biệt của đồ gốm Bát Tràng cổ. Men trắng ngà được dùng làm nền phủ lên các họa tiết hoa văn vẽ màu men lam và men nâu. 

Gốm sứ Bát Tràng cổ đạt đến trình độ kĩ thuật cao với khả năng chạm trổ, dánh ghép. Men trắng ngà được sử dụng trên các lư hương để phủ trên các rìa, ước và đường viền ngoài phần trang trí nổi, rất ít khi phủ lên hình trang trí. Vì men trắng mỏng, xương gốm được lọc luyện kĩ và độ nung cao nên có chất lượng tốt, một số sản phẩm men trắng ngà phủ lên trang trí nổi dày vẫn có vết rạn men. 

Thế kỉ 18, men trắng ngà còn thấy sử dụng trên một số loại hình khác nhau cùng trang trí nổi để mộc. Những lư hương tròn được đắp nổi hình rồng và mặt nguyệt, phần còn lại phủ men trắng ngà. 

Vào thế kỉ 19, gốm Bát Tràng cổ vẫn còn sử dụng các kiểu trang trí mộc để nổi như trên các sản phẩm bình, lư hương, tượng tròn. Bình gốm có nắp có các hình rồng mây và lục bảo trang trí nổi để mộc, phần còn lại phủ men trắng ngà. Trên các loại bình, lư hương quai tùng, lư hương chữ Thọ; cặp tượng đầu khỉ thân rắn, tượng rồng trang trí kiến trúc, tượng ba đầu, tượng Phật Bà Quan Âm ngồi trên toà sen đều thấy sử dụng men ngà, xám. 

Men ngọc

Vào thế kỉ 14 đến 19, men ngọc được sử dụng khá nổi trội vào các dòng gốm Bát Tràng cổ cùng với men trắng và men nâu.  Men ngọc, men ngà và nâu tạo ra loại Tam thái riêng của gốm Bát Tràng thế kỉ 16–17. Trên chân đèn men ngọc tô lên những bông sen nổi, băng hoa tròn của dải cánh sen các bông hoa tròn hình bánh xe, các hình rồng, các bông hoa nổi đường diềm quanh vai. 

Men ngọc còn dùng vẽ mây, tô lên nhiều góc mảng diềm, đế và các cột dọc của long đình; men rêu sắc sẫm ở các cột vuông mô hình nhà 2 tầng hay một số mảng đường diềm lư hương chữ nhật. Men ngọc, sắc nhạt, trên chân đèn, đế nghê. Trên lư hương tròn men ngọc thấy điểm vào 4 hình chữ S nổi giữa thân và chân cùng một đôi chỗ trên bụng. Men ngọc sắc sẫm còn thấy tô trên một số mảng trang trí nổi, hình nghê của lư tròn và trên diềm trang trí nổi chân trước tượng nghê. 

Men ngọc mang rất nhiều ý nghĩa to lớn vì chỉ có trên các loại gốm Bát Tràng cổ vào thế kỉ 16 đến 17 với nhiều sắc độ khác nhau. Và có thể xem đây là một dữ kiện đoán định niên đại khá chắc chắn cho các đồ gốm Bát Tràng trên nhiều loại hình khác nhau. 

Men rạn 

Men rạn xuất hiện trong các dòng gốm Bát Tràng cổ vào cuối thế kỉ 16 đến đầu thế kỉ 20 và là loại men độc đáo tạo ra do sự chênh lệch về độ co giữa xương gốm và men.

Lư hương khắc minh văn, do gia đình Đỗ Phủ sản xuất vào cuối thế kỉ 16 thể hiện lớp men rạn trên 2 phần dưới của lư hương tròn có thể xem là tiêu bản gốm men rạn sớm nhất. Men rạn có sắc ngà xám các vết rạn chạy dọc và ngang chia ra nhiều hình tam giác, tứ giác.

Cặp chân đèn do "Đỗ phủ xã Bát Tràng" tạo tạo khoảng năm 1600–1618, trong đó men rạn phủ toàn bộ từ miệng tới chân, có màu vàng ngà, rạn trong men, đường chỉ rạn màu đen. Những cặp hiện vật men rạn này rêu có trang trí nổi, ngoài men rạn ra không còn loại men nào khác, đó là những tiêu bản men rạn chuẩn mực của Bát Tràng vào thế kỉ 17.

Thế kỉ 18 Bát Tràng còn sản xuất nhiều đồ gốm men rạn có ghi niên đại. Đỉnh gốm men rạn chế tạo năm 1736, men rạn có màu trắng xám. Một đỉnh gốm men rạn khác, có nắp, thân và đế, chế tạo vào khoảng năm 1740–1768 lại dùng men rạn có màu vàng ngà... Men rạn còn được sù dụng trên các loại hình: chân nến trúc hoá long; ấm có nắp, đài thờ các nắp, cặp tượng nghê.

Thế kỉ 19, các đồ gốm dòng men rạn còn tiếp tục phát triển, bên cạnh việc sử dụng kết hợp men rạn với trang trí vẽ lam. Trên các đồ gốm, thợ Bát Tràng còn đắp nổi, khắc chìm hoặc không trang trí, men rạn có màu trắng xám.

Bộ ấm chén Bát Tràng men rạn giả cổ

Gốm sứ Bát Tràng cổ được trải qua rất nhiều thăng trầm với các loại men khác nhau, mỗi một thời kỳ loại men đều có sự hoàng kim nhất đinh và vẻ đẹp riêng của chất men đó, dù là loại men nào thì cũng đều là sản phẩm chí tuệ, sự sáng tạo của các người thợ Bát Tràng.